Historia

PARAFIA

Wiadomo, że parafia istniała już w II połowie XIV w. Uposażenie jej zwiększył w 1419 r. Władysław Jagiełło, między innymi w folwark Zadworze, pole nad rzeką Kawenką. W duszpasterstwie pracowało 2 księży. Rozwój życia religijnego nasilił się w XV w. W 1490 r. bp chełmski Maciej z Łomży przeniósł tutaj katedrę ze spalonego Chełma, obsługiwało ją – równocześnie z kościołem 12 wikariuszy. Teren parafii obejmował m. in. Surhów, Orłów Murowany, Stężycę, Krupe. Krasnystaw od 1490 r. do pocz. XIX w. był siedzibą łacińskich biskupów chełmskich, przez pewien okres, w czasie organizowania diecezji lubelskiej – także lubelskich. Był również siedzibą dziekana. W mieście funkcjonowały 2 świątynie (oprócz kościoła):  w  latach 1394-1434 z inicjatywy Władysława Jagiełły wybudowano kościół pw. Trójcy Św. i klasztor dla augustianów. W latach 1821-24 władze carskie zamieniły klasztor na szpital, później na koszary. Na cmentarzu grzebalnym stał drewniany kościół pw. Przemienienia Pańskiego. W I połowie XVII w. sprowadzono tu bonifratrów. Posiadali oni kościół pod wezwaniem Świętego Krzyża, klasztor i szpital (zabudowania zniszczono na pocz. XIX w.)
Na prawym brzegu Wieprza, przy dawnym moście, mieścił się kościół pod wezwaniem Świętego Ducha, wraz ze szpitalem, fundowany w 1465 r., rozebrany po 1803. Istniał także w Krasnymstawie kościół unicki, który przetrwał do 1810 r., kiedy to został rozebrany. Działali tu też jezuici, sprowadzeni przez bpa chełmskiego Stanisława Święcickiego w 1685 r. Początkowo osadzeni przy kaplicy św. Anny w pobliżu kościoła katedralnego, w 1695 r. przystąpili do budowy własnego kościoła (obecny parafialny) z funduszy Krystyny Potockiej z Lubomirskich.
Razem ze świątynią wybudowano kolegium, otwarte w 1720 r. Pracowali tu do kasaty w 1773 r. W Krasnymstawie istniało też w latach 1719-1809 semianarium (budynek przekształcony później na plebanię). Biblioteki funkcjonowały przy kolegium jezuickim – do dziś zachowała się część zbiorów z XVII-XVIII w. – przy klasztorze augustianów i przy semianarium duchownym. Działały: szkoła parafialna, szpital parafialny zorganizowany już w latach 70-tych XV w. przy kościele Świętego Ducha, drugi przy kościele bonifratrów oraz szpital św. Łazarza w budynku murowanym. Przy parafii i kościołach klasztornych działały bractwa: szkaplerzne, różańcowe, agonizantów. Pracują także od 1927 r. Siostry Służebniczki Starowiejskie: w parafii oraz w Zakładzie dla Dzieci w Tuligłowach. Archiwum parafii częściowo spłonęło w 1920 r. Zachowały się m. in. akta metrykalne od końca XVIII w., inwentarze z okresu międzywojennego, księga wizytacji kanonicznych oraz częściowo księgozbiór dawnej biblioteki jezuickiej, ok. 250 tomów.


KOŚCIÓŁ

Dawny kościół parafialny pod wezwaniem Wszystkich Świętych, istniejący już pod koniec XIV w. usytuowany był po przeciwnej stronie dzisiejszego placu kościelnego (w miejscu nowej plebanii). Był murowany z cegły w stylu gotyckim. W latach 1490-1776 pełnił on równocześnie rolę kościoła katedralnego, rozebrany w 1810 r. Obecny murowany, wybudowano w latach 1695-1723, pod wezwaniem. św. Franciszka Ksawerego według projektu architekta jezuity Jana Delamarsa. Fundowała go rodzina Potockich. Budowa wieży kościelnej trwała znacznie dłużej – ukończono ją w 1741 r. Kościół był konsekrowany 5.10.1741 r. i do 1773 r. był w rękach jezuitów. Po kasacie zakonu pełnił funkcję kościoła parafialnego i równocześnie katedralnego (do 1826 r.) Kilkakrotnie remontowany, m. in. w latach 1829, 1849-50 – po zawaleniu się kopuły, 1879-81 – całkowita restauracja, 1904-05, 1947, 1977 – renowacja całości i konserwacja polichromii. Kościół murowany, 3-nawowy, barokowy. Przy prezbiterium zakrystia akustyczna z freskami Swacha, nad nią skarbiec. Po przeciwnej stronie kaplica połączona z kościołem, pod wezwaniem Serca Jezusa i św. Franciszka z Asyżu, podwyższona w latach 1879-81 dzięki zlikwidowaniu dawnego kapitularza, który znajdował się nad nią. Fasada kościoła dwuwieżowa. Wewnątrz kościoła sztukateria późnobarokowa i polichromia Adama Swacha, ołtarze drewniane, regencyjne. W głównym – 2 obrazy św. Franciszka Ksawerego (jeden z 1907 r., Buchbinder, drugi z I poł. XVIII w). Ołtarze boczne po lewej: Matki Bożej Różańcowej, św. Antoniego, św. Mikołaja, św. Agaty; po prawej: św. Stanisława Kostki, św. Józefa, św. Walentego, Jezusa Ukrzyżowanego. W kaplicy – ołtarz Serca Jezusowego. Ambona, ławki, konfesjonały z poł. XVIII w. Na chórze 27-głosowe organy, przerabiane na przełomie XIX/XX w., remontowane w 1950, w zakrystii zabytkowe komody, chrzcielnica barokowa z okresu budowy kościoła oraz zabytkowe naczynia i szaty liturgiczne (XVII-XIX w.).


ORGANY

Organy barokowe z XVIII w. Przebudowane za ks. Bołdoka pod koniec XIX w z wykorzystaniem organów z Radecznicy. Generalny remont dokonany został za ks. prałata Piotra Kimaka w latach 1991-1992. Przeprowadził go Antoni Szydłowski z Wrocławia.


KAPLICZKI

Kapliczki: murowana na przedmieściu Zastawie z XVIII/XIX w., murowana z ok. 1900 r. na Krakowskim Przedmieściu i w Kasjanie. Do innych budowli zabytkowych zalicza się: starą plebanię, stary wikariat, dawny pałacyk biskupi przylegający do zakrystii, dawne kolegium jezuickie.